Cây Bách bộ là gì ? Thông tin về cây thuốc trị ho ở miền núi

Cây Bách bộ là một trong những vị thuốc quý mọc hoang ở nhiều tỉnh miền núi phía Tây Bắc Việt Nam. Mặc dù rất phổ biến trong các khu vực này, nhưng người dân vẫn chưa biết nhiều đến công dụng và cách sử dụng cây Bách bộ. Trong Y học Cổ truyền có ghi chép về việc đồng bài dân tộc sử dụng cây này để điều trị ho do nguyên nhân hư lao, viêm mạn tính ở khí quản, lao phổi, ho gà, cũng như các bệnh lý liên quan đến giun như giun kim và giun đũa. Cùng Dược Phẩm Tâm An đi tìm hiểu kỹ hơn về công dụng và cách sử dụng cây Bách bộ trong bài viết dưới đây.

Cây bách bộ là gì ?

Cây Bách bộ, còn được biết đến với nhiều tên gọi khác nhau như dây ba mươi, đẹt ác, bà phụ thảo, bách nãi, dã thiên môn đông, thấu dược, bà tế, vương phú, bách bộ thảo, man mách bộ, bà luật hương, cửu trùng căn, cửu thập cửu điều căn, bẳn sam, robat tơhai, síp, chầu chàng, hiungui, sam sip lạc, là một loại cây có tên khoa học Stemona tuberosa Lour., thuộc họ Temonaceae.

Trong Y học Cổ truyền, cây Bách bộ có vị ngọt đắng, tính ấm, tác dụng chính là nhuận phế, sát trùng và chỉ khái. Nó chủ trị các chứng ho do hư lao và được sử dụng rộng rãi trong điều trị lao phổi, viêm khí quản mạn tính, ho gà, cũng như các bệnh về giun kim và giun đũa.

Đặc điểm sinh trưởng

Cây Bách bộ là một loại cây thuốc quý, tuy nhiên ít người nhận ra vì thường bị nhầm lẫn với các cây dại ven đường. Đây là cây dây leo với thân nhỏ, nhẵn, có thể dài đến 10cm. Lá của cây mọc đối nhau, thường thuôn dài, với các gân phụ rõ nét trên mặt lá, có từ 10-12 nhánh chạy dọc từ cuống đến ngọn. Hoa của cây mọc thành cụm ở kẽ lá, cuống dài từ 2-4cm, mỗi cụm thường có 1-2 hoa màu đỏ hoặc vàng. Bao hoa có 4 phần, mỗi phần mang một nhụy tương tự, với nhị ngắn. Bầu hoa hình tròn, quả của cây chứa 4 hạt. Bách bộ thường ra hoa vào mùa hè. Cây còn được gọi là “dây ba mươi” do bộ rễ có tới 30 củ hoặc nhiều hơn, và chúng mọc hoang ở nhiều vùng, đặc biệt là ở các tỉnh miền núi phía Bắc.

Bộ rễ của cây có hình con thoi, khô, dài từ 6-12cm, đường kính khoảng 0,5-1cm, phần dưới phình to dần về đỉnh. Vỏ ngoài của rễ có màu sáng vàng hoặc vàng trắng, với các vết nhăn sâu chạy dọc. Củ Bách bộ có chất cứng, giòn, ít ngọt nhưng đắng nhiều và có mùi thơm đặc trưng. Những củ có vỏ ngoài màu đỏ hoặc nâu sẫm thường được coi là chất lượng tốt.

Thành phần hóa học của cây bách bộ

Cây bách bộ chứa nhiều hợp chất hóa học quan trọng, trong đó bao gồm:

Radix Stemonae Japonicae: Chứa các hợp chất như Isostemonidine, Protostemonine, Paipunine, Stemonine, Stemonidine và Sinostemonine.
Radix Stemonae Sessilifoliae: Gồm Protostemonine, Tubersostemonine, Stemonine, Isostemonidine, Hodorine và Sessilistemonine (Theo Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam).
Radix Stemonae Tuberosae: Chứa Isotubersostemonine, Stemine, Hypotubersostemonine, Stemonine, Tubersostemonine và Oxotubersostemonine (Theo Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam).

Ngoài ra, rễ cây bách bộ còn có:

Các alcaloid đặc trưng như Tuberostemonin, Stnin, Oxotuberostemonin.
Một số alcaloid chưa rõ cấu trúc gồm:
Isostemonin (C₂₂H₃₃O₄N), điểm nóng chảy 212-216°C.
Stmonin (C₂₂H₃₃O₄N₄N), điểm nóng chảy 162°C.
Isotuberostemonin (C₂₂H₃₃O₄N), điểm nóng chảy 123-125°C.
Setemonidin (C₁₉H₃₁O₅N).
Hypotuberostemonin (C₁₉H₂₁₂₃O₃N).
Paipunin (C₂₄H₃₄O₄N).
Stemotuberin, điểm nóng chảy 77-82°C.

Bên cạnh đó, rễ bách bộ còn chứa:

Glucid: 2,3%
Protid: 9,25%
Lipid: 0,84%
Các acid hữu cơ: Malic, Oxalic, Citric, Succinic, Acetic,…

Bộ phận sử dụng và cách bào chế Bách bộ

Hiện nay thì các bộ phận sẽ được sử dụng từ cây bách hộ có thể được liệt kê chủ yếu là phần rễ củ đã được phơi khô hoặc sấy khô để dùng làm thuốc. Rễ bách bộ có chiều dài từ 5cm trở lên, hình dáng cong queo, phần đầu hơi phình to, thuôn nhỏ dần về phía dưới. Mặt ngoài có màu vàng nâu, xuất hiện nhiều nếp nhăn.

cây bách bộ

Quy trình thu hái và sơ chế

Rễ bách bộ được thu hái vào những ngày khô ráo, sau đó rửa sạch cát bám và cắt bỏ hai đầu.
Rễ nhỏ để nguyên, trong khi rễ lớn có thể bổ đôi, sau đó đem phơi khô hoặc sấy ở nhiệt độ 50–60ºC để bảo quản.

Phương pháp bào chế theo Đông dược

Dùng sống:

Rửa sạch, ủ mềm.
Rút bỏ phần lõi, thái mỏng rồi phơi khô.

Dùng chín:

Ngâm rễ bách bộ với mật ong qua đêm.
Đem sao vàng để tăng hiệu quả dược tính trước khi sử dụng.

>>> Dây thìa canh: Đặc điểm, tác dụng và cách sử dụng

Tác dụng của cây bách bộ

Được các dân tộc vùng đồng bào sử dụng từ khá lâu trong việc điều trị bệnh ho và cảm mạo, cây bách bộ có những tác dụng dược lý như sau:

Khả năng kháng khuẩn: Các nghiên cứu in vitro đã xác nhận rằng thành phần Radix Stemonae trong cây Bách bộ sở hữu đặc tính kháng khuẩn mạnh, đặc biệt hiệu quả đối với các chủng vi khuẩn gây bệnh như Streptococcus pneumoniae, Neisseria meningitidis, β-Hemolytic Streptococcus và Staphylococcus aureus. Ngoài ra, dược liệu này còn có khả năng ức chế sự phát triển của vi khuẩn đường ruột, bao gồm các tác nhân gây bệnh lỵ và phó thương hàn.
Hoạt tính diệt ký sinh trùng: Dịch chiết cồn và dung dịch ngâm kiệt từ Bách bộ cho thấy hiệu quả rõ rệt trong việc tiêu diệt các loài ký sinh trùng như ấu trùng ruồi, chấy rận, bọ chét, rệp và muỗi. Cơ chế tác động chủ yếu thông qua việc làm tê liệt và ức chế hoạt động sinh học của các loài côn trùng này.
Tác động lên hệ hô hấp: Mặc dù nước sắc từ Bách bộ không có tác dụng ức chế phản xạ ho do kích thích iod ở mèo, nhưng nó lại có khả năng làm giảm độ hưng phấn của trung khu hô hấp trên động vật. Thành phần stemonin trong cây hoạt động theo cơ chế ức chế phản xạ ho, giúp cải thiện triệu chứng ho kéo dài. Đáng chú ý, Bách bộ còn sở hữu tác dụng tương tự aminophylline nhưng với cơ chế nhẹ nhàng hơn và hiệu quả kéo dài hơn, có tiềm năng hỗ trợ điều trị co thắt phế quản.
Ứng dụng trong điều trị bệnh truyền nhiễm: Một nghiên cứu lâm sàng trên hơn 100 bệnh nhân sử dụng nước sắc từ Bách bộ ghi nhận tỷ lệ hiệu quả giảm ho lên đến 85%. Cơ chế chính của hoạt chất stemonin là làm suy giảm tính hưng phấn của trung khu hô hấp và ức chế phản xạ ho, giúp kiểm soát cơn ho một cách hiệu quả. Đặc biệt, dược liệu này đã được thử nghiệm trong điều trị lao hạch và mang lại kết quả khả quan.
Tác dụng chống giun sán và diệt côn trùng: Trong một thử nghiệm thực nghiệm, giun tiếp xúc với dung dịch chứa 0,15% stemonin bị tê liệt chỉ sau 15 phút và có thể phục hồi nếu đưa ra khỏi dung dịch. Ngoài ra, tiêm dung dịch stemonin sulfat với liều 3mg trên ếch nặng 25g gây tình trạng tê liệt kéo dài khoảng 12 giờ trước khi hồi phục. Ứng dụng thực tế cho thấy, dung dịch rượu có chứa 1/10 Bách bộ trong 700 phần rượu có khả năng tiêu diệt rận trong vòng 1 phút và rệp thậm chí bị tiêu diệt nhanh hơn khi tiếp xúc với dung dịch này.

Bài thuốc cổ truyền ứng dụng trong điều trị ho mãn tính

1. Hỗ trợ giảm ho dai dẳng kéo dài

Rễ củ Bách bộ sau khi được làm sạch, loại bỏ vỏ và lõi, tiến hành giã nát để chiết xuất lấy nước cốt. Phần tinh chất thu được được cô đặc cùng mật ong thành dạng cao dược liệu. Sử dụng mỗi lần 1 muỗng, duy trì đều đặn 3 lần/ngày giúp làm dịu kích thích tại vùng hô hấp.

Một công thức khác kết hợp giữa rễ củ Bách bộ tươi và gừng sống, mỗi loại khoảng nửa chén, giã nát rồi nấu sôi. Dịch chiết thu được dùng để uống giúp làm ấm phế quản, giảm phản xạ ho và hỗ trợ làm dịu niêm mạc đường hô hấp.

2. Điều trị ho kéo dài kèm theo triệu chứng nóng trong, tiến triển thành ho lao

Công thức bài thuốc bao gồm: Thiên môn, Mạch môn, Bách bộ (mỗi vị 100g, đã loại bỏ vỏ và lõi), Bạch mai (3 quả) và Tang bạch bì.

Phương pháp bào chế: Sử dụng một chén nước cốt gừng kết hợp với mật ong làm chất kết dính, luyện thành viên hoàn để ngậm. Bài thuốc này không chỉ giúp kiểm soát cơn ho kéo dài mà còn có tác dụng thanh nhiệt, dưỡng âm, hỗ trợ cải thiện triệu chứng ho do phế nhiệt hoặc ho lao tiến triển.

>>> Cây Ba Kích: Tác dụng và hướng dẫn sử dụng đúng cách

Lưu ý quan trọng khi sử dụng Bách bộ trong điều trị

Bách bộ là dược liệu có tác dụng bổ phế, hỗ trợ điều trị ho và nhiều bệnh lý liên quan đến đường hô hấp. Tuy nhiên, việc sử dụng không đúng đối tượng có thể gây ra tác dụng phụ không mong muốn. Đặc biệt, những người có tỳ vị hư yếu không nên dùng Bách bộ, do dược tính của nó có thể ảnh hưởng tiêu cực đến chức năng tiêu hóa, dẫn đến nguy cơ ngộ độc hoặc rối loạn tiêu hóa.

Trong trường hợp xảy ra ngộ độc, cần nhanh chóng thực hiện biện pháp giải độc bằng cách sử dụng nước ép gừng tươi – một phương pháp đã được ghi nhận trong dược học cổ truyền nhằm trung hòa độc tính.

Theo tài liệu “Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách”, Bách bộ bị chống chỉ định tuyệt đối đối với người có tỳ hư kèm tiêu chảy, do khả năng làm tổn thương hệ tiêu hóa và kích thích nhu động ruột quá mức, dẫn đến tình trạng tiêu chảy kéo dài.

Trên đây là một số thông tin hữu ích về cây Bách bộ. Mong rằng mọi người có thêm thông tin và biết cách sử dụng ra sao với loại cây này để giúp ích cho sức khỏe. Hãy tham khảo bác sĩ hoặc thầy thuốc để có thể dùng Bách bộ hiệu quả hơn.